ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ,
Ο «ΑΓΙΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ»

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης θεωρείται ως ένας από τους κορυφαίους διηγηματογράφους μας, ο οποίος χάρισε σελίδες αριστοτεχνικές στη νεοελληνική λογοτεχνία. Ο Μίλαν Κούντερα έγραψε για τον Παπαδιαμάντη πως είναι ο σημαντικότερος Έλληνας πεζογράφος. Εκθειαστικά ήταν επίσης τα λόγια του Ελύτη, του Καβάφη, του Παλαμά, του Πορφύρα και άλλων μεγάλων ονομάτων της ελληνικού πνεύματος. Ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης στο δοκίμιό του για τον Μακρυγιάννη έγραψε: «Ο Μακρυγιάννης είναι ο πιο σημαντικός πεζογράφος της νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, αν όχι ο πιο μεγάλος, γιατί έχομε τον Παπαδιαμάντη».

Είναι ο πρώτος Έλληνας πεζογράφος που έφερε τη διηγηματογραφία στην Ελλάδα. Μέσα από τα διηγήματά του τελειοποίησε την ηθογραφία και έγινε σημείο αναφοράς και μελέτης για την ελληνική λογοτεχνία και τη διανόηση. Η θρησκευτική του συνέπεια σε συνδυασμό με την ασκητική του ζωή, δικαιολογεί το παρατσούκλι «κοσμοκαλόγερος».

Γεννήθηκε στη Σκιάθο στις 4 Μαρτίου 1851 και ήταν γιος του δάσκαλου και ιερέα Αδαμάντιου Εμμανουήλ και της Αγγελικής Μωραΐτη. Έτσι, ο νεαρός Αλέξανδρος μεγάλωσε μέσα σ’ ένα κλίμα γεμάτο ευλάβεια και θρησκευτικότητα. Η οικογένεια ωστόσο αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα με αποτέλεσμα η εκπαίδευση του Αλέξανδρου να γίνει τμηματικά. Έμαθε τα πρώτα γράμματα στην πατρίδα του και στη Σκόπελο, φοίτησε κατόπιν στο γυμνάσιο της Χαλκίδας και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στο Βαρβάκειο Αθηνών.

Ο Παπαδιαμάντης πολύ νέος άρχισε να συνεργάζεται με εφημερίδες και περιοδικά. Δημοσίευε ιδίως μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων από τα αγγλικά και γαλλικά, γλώσσες που τις έμαθε μόνος του. Παράλληλα άρχισε και το καθαυτό λογοτεχνικό του έργο. Τα πρώτα χρόνια καταγίνεται με ιστορικά μυθιστορήματα, γρήγορα όμως βρήκε τον αληθινό του δρόμο και στράφηκε προς το διήγημα. Από το 1885 καταγίνεται αποκλειστικά μ’ αυτό το είδος, το οποίο καλλιεργεί πια σχεδόν αποκλειστικά για μια ολόκληρη 25ετία.

Έγραψε τρία μυθιστορήματα, τρεις νουβέλες και πάνω από 180 διηγήματα. Κανένα έργο του όμως δεν εκδόθηκε ως βιβλίο όσο ήταν εν ζωή. Τα μυθιστορήματά του δημοσιεύονταν τμηματικά σε εφημερίδες, όπως η «Ακρόπολις», η «Εφημερίς» και το «Άστυ». Από το ρομαντικό ιστορικό μυθιστόρημα (Η μετανάστις-1881, Οι έμποροι των Εθνών-1882), πέρασε στην ηθογραφία (Το χριστόψωμο-1887, Η σταχομαζώχτρα-1889) και από κει εγκαινίασε το διήγημα στην Ελλάδα, καταγράφοντας ρεαλιστικά την καθημερινότητα (Φόνισσα-1903), που πολλές φορές ήταν εμπλουτισμένη με αυτοβιογραφικά στοιχεία (Όνειρο στο κύμα-1900).

Ο μικρόκοσμος του αγαπημένου του νησιού με τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους, πρωταγωνιστούσε στη θεματογραφία του. Τα βάσανα των κατοίκων της υπαίθρου, ο φθόνος οι δεισιδαιμονίες, τα έθιμα, ο φόβος για τις τιμωρίες του Θεού, είναι βασικά θέματα στα διηγήματά του. Πρωταγωνιστές των βιβλίων του ήταν συνήθως γυναίκες με απωθημένα, βιοπαλαιστές ψαράδες, αγρότες και άνθρωποι της εκκλησίας. Οι παιδικές αναμνήσεις, η νοσταλγία και το θρησκευτικό βίωμα ολοκλήρωναν το σκηνικό της θεματολογίας του. Ειδικότερα δε η νοσταλγία, είναι το βασικό και το μόνιμο στοιχείο στον Παπαδιαμάντη, είναι η δύναμη και η αδυναμία του.

Πέρα από το «ηθογραφικό» υπόβαθρο, ο Παπαδιαμάντης έχει συλλάβει μερικά βασικά και όχι τόσο ευκολοσύλληπτα χαρακτηριστικά του νεοελληνικού χαρακτήρα, έχει δεσμεύσει μέσα στα διηγήματά του κάτι από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε νεοελληνική λαϊκή μυθολογία.

Στα διηγήματα που έγραψε προς το τέλος της ζωής του, ο Παπαδιαμάντης ήταν πιο ώριμος και προσπάθησε να εισχωρήσει στην ψυχή των χαρακτήρων του. Ασχολήθηκε και με την τραγική πραγματικότητα και άσκησε κριτική στην κατάντια της ελληνικής κοινωνίας. Σχολίασε αρνητικά τη χρεωκοπία της Ελλάδας, τα επαχθή δάνεια, την οικονομική πολιτική του Τρικούπη και την αδυναμία του Έλληνα να απαιτήσει και να κερδίσει ουσιαστική εθνική ανεξαρτησία. Η Ελλάδα «απλώς και μόνον μετήλλαξεν τυράννους» έγραφε και καυτηρίαζε την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, μετά τον διεθνή έλεγχο που ασκήθηκε στην Ελλάδα για να βγει από τη χρεωκοπία.

Ιδιόμορφη είναι και η γλώσσα του Παπαδιαμάντη, επηρεασμένη από τα εκκλησιαστικά βιβλία. Ο μεγάλος συγγραφέα είχε την ικανότητα να παντρεύει την καθαρεύουσα με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς, καθιστώντας την εντελώς προσωπική και ιδιότυπη, ακόμα και ανόμοια. Κατά τον Λίνο Πολίτη, στη γλώσσα του Παπαδιαμάντη υπάρχουν τρεις βαθμίδες:

· Στους διαλόγους χρησιμοποιεί σχεδόν φωτογραφικά αποτυπωμένη την ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, με τους σκιαθίτικους ιδιωματισμούς. 

· Στην αφήγηση χρησιμοποιεί μια άλλη γλώσσα, με  βάση την καθαρεύουσα, αλλά με πρόσμειξη πολλών στοιχείων της δημοτικής και αυτό αποτελεί ίσως το πιο προσωπικό του ύφος. 

· Και τέλος μια προσεγμένη και αυστηρή καθαρεύουσα, η παραδομένη από την παλαιότερη γενιά γλώσσα της πεζογραφίας, που ο Παπαδιαμάντης την επιφυλάσσει στις περιγραφές καθώς και στις λυρικές του παρεκβάσεις.

Στο προσωπικό του ύφος ανήκουν ακόμα η έντονη λατρεία της φύσης, η θρησκευτική ευλάβεια και η βυζαντινή μελωδία, που είναι διάχυτη στο έργο του, μετατρέποντας τις φυσικές του περιγραφές σε ποίηση αληθινή.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έζησε τον περισσότερο χρόνο του στην Αθήνα και όταν προαισθάνθηκε το τέλος του αναζήτησε την αγαπημένη του Σκιάθο, όπου και πέθανε από πνευμονία τα ξημερώματα της 3ης Ιανουαρίου 1911.

Βασιλική Δραγούνη

2ο Φεστιβάλ Λόγου, Τέχνης και Δημιουργίας Ιδεόπνοον

Λογοτεχνικό Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη
Πολιτιστικό Κέντρο Πετρούπολης, Απρίλιος 2019