ΔΩΜΑΤΙΟ ΜΕ ΘΕΑ

 

Ένα παράθυρο χωρίς κουρτίνες

βλέπει ένα κομμάτι τοίχου

 

στο περβάζι ένα ζευγάρι κιάλια

χωρίς δακτυλικά αποτυπώματα

 

και ο τοίχος μία θέα

ζοφερή.

 

Γιατί να ατενίζεις τόσο μακριά

στο κενό που σε αντικρίζει;

 

Αν ένας τυφλός κατάφερνε να δει,

η θέα αυτή θα του ήταν αρκετή;

 

Βασιλική Δραγούνη

Η ΠΟΡΤΑ ΠΟΥ ΕΤΡΙΖΕ

 

Όταν κάθε λέξη εκστομίζεται βήχοντας

και καπνίζοντας στο κρύο

και κάθε έκφραση ενταφιάζεται

παγιδευμένη στη σιωπή

και το ταλαντευόμενο ρολόι της φύσης

εξασθενεί το χρόνο του σε λίγα δευτερόλεπτα,

η πόρτα της ζωής που κάποτε έτριζε

τώρα κλείνει αργά

με παγωμένους μεντεσέδες και αλυσίδα.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΣΤΟΥ ΙΑΝΟΥ ΤΗΝ ΠΛΑΝΗ

Βραβείο 1ου πανελλήνιου ποιητικού διαγωνισμού «ΚΟΡΑΛΛΙ»

 

Το ρολόι της αναθεώρησης χτυπά μεσάνυχτα

καθώς φυλλομετράς παλιές φωτογραφίες

-φαντάσματα παγιδευμένα στου Ιανού την πλάνη.

 

Σβήνεις το φως υπνοβατώντας στη φορμόλη

καθώς ένα άλλο ανάβει στην αντίθετη

πλευρά της γέφυρας. Σκοτάδι στο ενδιάμεσο.

 

Και μόλις τότε αφουγκράζεσαι την κουκουβάγια

-ουτοπική κουκκίδα στο γυαλένιο μάτι του κυκλώνα-

να σε καλεί με το όνομά σου.

 

Βασιλική Δραγούνη

Artwork by Adrian Koppenhagen

ΣΙΝΕΜΑ Ο ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ

 

Τσαλακωμένα ριχτάρια σε καναπέδες,

εσπρέσο και τσάι από βότανα

αντί για ποπ κορν και Pepsi.

 

Δεν θυμάμαι καν την πλοκή…

μόνο ότι το αριστερό του μάτι ήταν γυάλινο

κι ότι και οι δύο κουβαλούσανε μαχαίρια.

 

Πρέπει να ήταν αγάπη

αλλά διήρκεσε μονάχα τόσο

όσο κρατάει μια ταινία.

 

Όσο κρατάει ένα χαμόγελο

στο περιπαικτικό πρόσωπο

του παραδείσου.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΤΑ ΧΕΡΙΑ

 

Εξετάζοντας την όψη τους,

τη χρήση τους,

την αποτελεσματικότητά τους

λαμβάνοντας υπόψη τη σύνδεσή τους

με τη θέληση του νου

τα χέρια

δεν έχουν καμία επιλογή,

αντανακλαστικό

ή ανακτήσιμη απόφαση

-αν και μερικές φορές

ανησυχεί για τα δικά της:

αντιστέκονται, μα όχι πάντα εγκαίρως...

 

Βασιλική Δραγούνη

ΧΩΡΙΣ ΔΙΕΞΟΔΟ

 

Ανέβηκε τις σκάλες

μα δεν βρήκε το δωμάτιό του

όταν άνοιξε την πόρτα

μόνο κάποιο άλλο μέρος

με έπιπλα του περασμένου αιώνα. 

"Αν πας εκεί, δεν θα μπορείς να βγεις"

τον προειδοποίησε η διαίσθησή του,

"Αυτό είναι το δωμάτιο χωρίς διέξοδο.

Εκεί φτιάχνεις το κρεβάτι σου

και εκεί, η κόλαση σου

θα είναι οι άλλοι.

Αν πας για ύπνο, καλή τύχη."

Το πάπλωμά του ήταν ζεστό

αν και τα όνειρά του

τον καλούσαν να ξυπνήσει.

 

Βασιλική Δραγούνη

Η ΑΛΛΗ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΝΗΜΑΤΟΣ

 

Φαίνεται ότι γλιτώσαμε προς το παρόν

από τους ανεπαρκώς εκπαιδευμένους

αφανείς μαριονετοπαίκτες.

 

Όλα τα δάχτυλά τους ακρωτηριάστηκαν

σε μικροσκοπικά κομμάτια

αργά και σταθερά

μέχρι να παραμείνουν μόνο οι αρθρώσεις.

 

Μετά από αυτό, σειρά είχαν οι σταγόνες

γλουταμινικού οξέος στους νευρώνες

που δίναν εντολή στα χέρια να κινήσουν

ξεφτισμένα νήματα.

 

Τώρα πρέπει να νιώθουμε ασφαλείς,

τουλάχιστον για λίγο,

μέχρι να μάθουν

να το κάνουν με τα πόδια.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ

 

Οι φωτιές διαγράφουν την καινούργια εποχή

και ο καπνός πνίγει το τοπίο

και οι λόφοι παραμένουν σιωπηλοί

 

και σμήνη πουλιών βουτούν από ψηλά

καμακώνοντας ποντίκια, σαύρες

και αρουραίους που ξεφεύγουν από τις φλόγες

 

και το φίδι δαγκώνει τον σκορπιό

και ο σκορπιός τσιμπά το φίδι

και η ζωή συνεχίζεται

 

και ο βάτραχος που είναι κρυμμένος στο πηγάδι

θαμμένος κάτω από τις δανεισμένες πεποιθήσεις του

βλέπει μόνο ένα κομμάτι του ουρανού.

Δεν μπορεί να κρίνει την αληθινή απόχρωση.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΕΝΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΦΩΣ

Οπουδήποτε και πουθενά, χωρίς σημείο αναφοράς

λαμπτήρες σκέψης φλέγονται

πέρα από το πανί της κουρτίνας

σαν το φθινόπωρο που αιωρείται, υγρό και θλιβερό

πέρα απ' το φως της σκέψης και της μνήμης

γύρω από ένα διαφορετικό φως,

εκείνο που κρατά τον αιμάτινο ήλιο

χλωμό μέσα στο δαχτυλίδι της φλόγας του.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΠΑΛΙΕΣ ΤΥΨΕΙΣ

Υπάρχει πουθενά κάποιο κομμάτι αφημένο

στη στοργική σιωπή της μνήμης

από εκείνη την παλιά πληγή

που εξακολουθεί να τραυματίζεται;

 

Αφήνεις ακόμα τη θύμηση να γυροφέρνει

με τα κουρελιασμένα άκρα της

-εκείνα που συνήθιζες να ισιώνεις

με μικρές ψαλιδιές;

 

και την ανησυχία που επιμένει να αιμορραγεί

παρέα με παλιές τύψεις

-αυτές πώς θα μπορούσες

να τις ηρεμήσεις;

 

Βασιλική Δραγούνη

AUTUMN BLUES WEEK

ΜΝΗΜΕΣ

Οι μνήμες γεννιούνται μέσα από δράση, έλξη και αλληλεπίδραση. Με φίλους και με αγαπημένους, με αγνώστους και με εχθρούς. Είναι πράγματα που αγαπάμε να θυμόμαστε. Ζουν μέσα στην καρδιά μας και δεν εξαφανίζονται έτσι απλά. Δεν πεθαίνουν ήσυχα. Κλοτσάνε και γρονθοκοπούν, παραληρούν και μαίνονται. Σφίγγουν το κρανίο σαν μέγγενη, φωνάζουν και θυμώνουν.

Οι ασήμαντες αναμνήσεις όμως πεθαίνουν σε μια στιγμή, με θάνατο ανώδυνο και ακαριαίο, που μοιάζει με παροδικό πόνο πίσω από τα μάτια. Οι πονοκέφαλοι του πρωινού της Κυριακής, συνήθως μετά από ξενύχτι με συνοδεία ποτού, είναι οι κραυγές των αναμνήσεων που δεν έπρεπε ποτέ να ζήσουν. Οι πονοκέφαλοι διαρκείας είναι οι μνήμες των από καιρό ξεχασμένων ανθρώπων. Και οι ημικρανίες, αλίμονο, είναι χαρακτηριστικό εκείνων που ξεχνούν τον εαυτό τους.

 

Βασιλική Δραγούνη

Artwork: Fool on the hill by Janda Zdenek

AUTUMN BLUES WEEK

ΜΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΕΙΣ ΤΗ ΘΛΙΨΗ

Η ζωή πάντα φέρνει θλίψη, το νεκρό βάρος στην καρδιά, το κενό στα χέρια, μάτια που αναζητούν εικόνες να γεμίσουν το μυαλό, μνήμη σε βασανιστική διερεύνηση και η ίδια η θλίψη, αθώα και ένοχη μαζί, ανίκανη να αντέξει τον εαυτό της.

Μην κατηγορείς τη θλίψη, είναι η ουσία της ύπαρξής σου, αυτό που ανιχνεύει στην αρχή και θρηνεί στο τέλος, αυτό που ποτέ δεν θα σε αφήσει να ξεχάσεις οτιδήποτε ανυπόφορο. Πρέπει να αγαπάς τη θλίψη σου.

Αν δεν υπήρχε η θλίψη θα 'χανες την ισορροπία σου, θα ξεχνούσες να επιμένεις και να υπομένεις, θα ξεχνούσες το εξελισσόμενο όριο της δύναμής σου. Θα 'σαι πάντα ο φορέας της θλίψης σου, του δώρου αυτού που σου επιτρέπει να τελειοποιήσεις τον εαυτό σου.

 

Βασιλική Δραγούνη

Artwork by Mario Sanchez Nevado

AUTUMN BLUES WEEK

HORROR MOVIE

Η ομίχλη γύρω από τα ντεμοντέ γκριζοκαφέ κτίρια έκαναν το συγκρότημα παλιών κατοικιών να μοιάζει με σκηνικό ταινίας τρόμου χαμηλού προϋπολογισμού. Σκέφτηκε ότι ένα κακοφτιαγμένο βαμπίρ θα εμφανιζόταν μέσα απ' τις σκιές, στρέφοντας τους πλαστικούς του κυνόδοντες κατευθείαν στον λαιμό της. Αλλά όχι, η πραγματική ζωή είναι μια κόλαση πιο τρομακτική από οποιοδήποτε θρίλερ.

Η μητέρα της πρόκειται να κάνει μια εγχείριση για να αποκόψει τον καρκίνο που η χημειοθεραπεία και η ακτινοθεραπεία δεν μπόρεσαν να εξολοθρεύσουν. Αυτό την τρομάζει περισσότερο κι από ταινία τρόμου.

Στην πραγματικότητα, θα προτιμούσε να μετατρεπόταν σε βαμπίρ διψασμένο για αίμα για μια αιωνιότητα, παρά να βλέπει την μητέρα της να υποφέρει έστω και για ένα ακόμη δευτερόλεπτο. Καλύτερα τα τέρατα, αυτά μπορεί να τα παλέψει.

 

Βασιλική Δραγούνη

Έργο: Κυριάκος Μαυρίδης

AUTUMN BLUES WEEK

ΕΡΗΜΗ ΠΟΛΗ

Οι δρόμοι είναι σχεδόν οικείοι αλλά όχι εντελώς, πολλά έχουν αλλάξει, όπως η επιστροφή σε μια πόλη όπου ζούσες κάποτε αλλά τώρα έχουν περάσει χρόνια. Δεν μπορείς να βρεις το μέρος που αναζητάς.

Βλέπεις κάποιο πρόσωπο που δεν ζει πια, μα στο όνειρο φαίνεται να είναι καλά. Χαίρεστε που βλέπετε ο ένας τον άλλον. Κανείς δεν αναφέρεται στο παρελθόν.

Και ο χρόνος περνά. Το όνειρο αλλάζει, γίνεται πιο σκοτεινό. Υπάρχουν ερείπια στους δρόμους, τα κτίρια είναι κατεστραμμένα. Κάνεις μια εργασία που είναι οικεία και άγνωστη μαζί και δεν μπορείς να την ολοκληρώσεις.

Είναι ακριβώς αυτό το είδος του ονείρου. Ό,τι θέλεις είναι πέρα απ' τις δυνάμεις σου. Προσπαθείς κάτι να πεις αλλά δεν μπορείς πλέον να μιλήσεις. Μένεις μόνος, περιμένοντας καρτερικά.

Βασιλική Δραγούνη

Artwork: Exodus by Tzina Dellasouda

AUTUMN BLUES WEEK 

Η ΚΑΦΕΤΕΡΙΑ

Δεν ήταν και η πιο καθαρή καφετέρια στην πόλη. Το σκοτεινό περιβάλλον και τα μισοκατεβασμένα στόρια φώναζαν πως και οι ιδιοκτήτες ήταν κλειστοί χαρακτήρες και καθόλου δεκτικοί σε παράπονα πελατών. Οι κεραμικές πεταλούδες στον βρώμικο τοίχο ήταν μια μάταιη προσπάθεια κάποιου να κάνει τον χώρο να φαίνεται πιο οικείος, χωρίς αποτέλεσμα όμως.

Κάθε πρωί έτρωγε το καμένο πρωινό, έπινε τον απαίσιο καφέ, κάπνιζε τουλάχιστον μισό πακέτο τσιγάρα και δεν μιλούσε σε κανέναν. Εκείνος και αυτό το μέρος ήταν φτιαγμένοι ο ένας για τον άλλον.

Κάθε πρωί στηνόταν εκεί από νωρίς και παρακολουθούσε το αντικρινό σπίτι. Παρακολουθούσε τον τύπο που είχε παντρευτεί τη γυναίκα του και το έπαιζε "μπαμπάκας" στην κόρη του. Και κάθε μέρα, χανόταν όλο και περισσότερο στις σκέψεις του...

Βασιλική Δραγούνη

Έργο: Σταμάτης Λάσκος

AUTUMN BLUES WEEK 

ΜΑΖΙ ΚΑΙ ΜΟΝΟΙ

Ήταν μια μέρα φθινοπωρινή. Κατηφόρισαν στο κέντρο της πόλης, καταλήγοντας στην γνωστή καφετέρια όπου θα μπορούσαν να διεκδικήσουν το μικρό στρογγυλό τραπέζι με θέα το δρόμο. Όχι ιδιαίτερα ομιλητικοί, όχι πολύ ερωτευμένοι, θα περνούσαν άλλη μια ώρα αγγίζοντας τα χέρια τους τυχαία και προσφέροντας ο ένας στον άλλον ένα τραυματισμένο χαμόγελο. Ο ήχος του κουδουνιού στην πόρτα, τους αποσπούσε περιστασιακά από τις σκέψεις τους. Τίποτα άλλο δεν ήταν πραγματικό. Ακόμη κι ο σερβιτόρος περνούσε από μπροστά τους σαν ευέλικτη σκιά.

Για άλλη μια φορά σκοτείνιασε. Με ένα αμοιβαίο βλέμμα σηκώθηκαν για να συνεχίσουν τον περίπατό τους στη λεωφόρο της πόλης τη νύχτα. Και συνέχισαν να μη μιλούν, παρά μόνο να βλέπουν τους εαυτούς τους να καθρεφτίζονται στις βιτρίνες των κλειστών καταστημάτων.

Βασιλική Δραγούνη

Painting by Edward Hopper: Nighthawks, 1942

AUTUMN BLUES WEEK

BLUE CAFE

Κάθεται μόνη στη βροχή, στη μικρή καφετέρια στον πεζόδρομο, μιας και λατρεύει την μελαγχολική ατμόσφαιρα. Πίνει το ποτό της ανακατεμένο με νερό βροχής και όταν ζητά τον λογαριασμό, ο σερβιτόρος έρχεται προς το μέρος της αδιάφορα.

Αγαπά τον τρόπο που αισθάνεται, τη δυστυχία στα μάτια των άλλων. Ο χρόνος δεν έχει καμία σημασία. Ο χρόνος είναι ένα χαλί μεταξύ της ίδιας και της φθαρμένης απόστασης από τον έξω κόσμο. Η βροχή διαμορφώνει το τζάμι της καφετέριας με ραβδώσεις περίπλοκου σχεδιασμού.

Είναι ακόμα αφημένη στην ιδιωτική της ηρεμία, περιμένοντας έναν σερβιτόρο που δεν φτάνει ποτέ. Η βροχή εξακολουθεί να πέφτει μέσα στο ποτήρι της κι εκείνη, όσο περνά η ώρα, βυθίζεται όλο και περισσότερο στην παλιά αξιολύπητη ιστορία, σαν ένα υγρό δέντρο.

 

Βασιλική Δραγούνη

ΠΟΙΗΣΗ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ

Η ΜΑΡΙΝΑ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ

Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη - Μα πού γύριζες

Ολημερίς τη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας
Αετοφόρος άνεμος γύμνωσε τους λόφους
Γύμνωσε την επιθυμία σου ως το κόκαλο
Κι οι κόρες των ματιών σου πήρανε τη σκυτάλη της Χίμαιρας

Ριγώνοντας μ' αφρό τη θύμηση!

Πού είναι η γνώριμη ανηφοριά του μικρού Σεπτεμβρίου
Στο κοκκινόχωμα όπου έπαιζες θωρώντας προς τα κάτω
Τους βαθιούς κυαμώνες των άλλων κοριτσιών
Τις γωνιές όπου οι φίλες σου άφηναν αγκαλιές τα δυοσμαρίνια

- Μα πού γύριζες
Ολονυχτίς τη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας
Σου' λεγα να μετράς μες στο γδυτό νερό τις φωτεινές του μέρες
Ανάσκελη να χαίρεσαι την αυγή των πραγμάτων
'Η πάλι να γυρνάς κίτρινους κάμπους
Μ' ένα τριφύλλι φως στο στήθος σου ηρωίδα ιάμβου.

Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη
Κι ένα φόρεμα κόκκινο σαν το αίμα
Βαθιά μες στο χρυσάφι του καλοκαιριού
Και τ' άρωμα των γυακίνθων - Μα πού γύριζες

Κατεβαίνοντας προς τους γιαλούς τους κόλπους με τα βότσαλα
Ήταν εκεί ένα κρύο αρμυρό θαλασσόχορτο
Μα πιο βαθιά ένα ανθρώπινο αίσθημα που μάτωνε
Κι άνοιγες μ' έκπληξη τα χέρια σου λέγοντας τ' όνομά του

Ανεβαίνοντας ανάλαφρα ως τη διαύγεια των βυθών
Όπου σελάγιζε ο δικός σου ο αστερίας.

Άκουσε ο λόγος είναι των στερνών η φρόνηση
Κι ο χρόνος γλύπτης των ανθρώπων παράφορος
Κι ο ήλιος στέκεται από πάνω του θηρίο ελπίδας
Κι εσύ πιο κοντά του σφίγγεις έναν έρωτα
Έχοντας μια πικρή γεύση τρικυμίας στα χείλη.

Δεν είναι για να λογαριάζεις γαλανή ως το κόκαλο άλλο καλοκαίρι,
Για ν' αλλάξουνε ρέμα τα ποτάμια
Και να σε πάνε πίσω στη μητέρα τους,
Για να ξαναφιλήσεις άλλες κερασιές
'Η για να πας καβάλα στο μαΐστρο.

Στυλωμένη στους βράχους δίχως χτες και αύριο,
Στους κινδύνους των βράχων με τη χτενισιά της θύελλας
Θ' αποχαιρετήσεις το αίνιγμά σου.

Οδυσσέας Ελύτης, Προσανατολισμοί, Εκδόσεις Ίκαρος 2002, Σσ. 58-60, 
Πρώτη Έκδοση Έργου: 1940

ΜΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΛΥΤΗ

Από την Πολιτεία του Πλάτωνα μέχρι τις μέρες μας, η σχέση της ποίησης με τη φιλοσοφία δεν έχει πάψει να εγείρει συζητήσεις. Τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι πάμπολλα και διαφορετικής φύσης: Μπορεί η ποίηση να προσφέρει γνώση, να αναλάβει έναν ρόλο ανάλογο της φιλοσοφίας; Αντίστροφα, μπορεί η φιλοσοφία να τέρψει, να είναι «ποιητική»; Συμβάλλει η ποίηση στην κατανόηση της πραγματικότητας, συντελεί στην αναζήτηση της αλήθειας, θίγει ηθικά ζητήματα;

Είναι βέβαιο πως πολλοί ποιητές επηρεάστηκαν από την φιλοσοφική σκέψη, από τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, λόγου χάριν, ή την αισθητική του Kant ή του Hegel ή έλαβαν υπόψη το έργο συγκεκριμένων φιλοσόφων, ανέπτυξαν μια σχέση με αυτό και το αξιοποίησαν με ποικίλους τρόπους στην ποίηση τους.

Από την άλλη, δεν είναι λίγοι οι φιλόσοφοι που επικαλέστηκαν ποιητές, ανέλυσαν ποιήματα και χρησιμοποίησαν την ποίηση ως εργαλείο ή αφορμή προκειμένου να αναπτύξουν τη σκέψη τους, όπως ο Jacques Derrida.

Εκτός από ποιητές με φιλοσοφικές γνώσεις, όπως ο Ανδρέας Κάλβος ή ο Άγγελος Σικελιανός και φιλόσοφους εξοικειωμένους με την ποιητική τέχνη, όπως ο Heidegger, υπάρχουν επίσης περιπτώσεις όπως ο Schiller, στο πρόσωπο του οποίου και οι δύο ιδιότητες συνδυάζονται αρμονικά.

Άλλωστε, κατά τον Paul Valéry: «Αν ο στοχαστής δεν μπορούσε να είναι παρά μόνο στοχαστής, τότε δεν θα ήταν και δεν θα μπορούσε να είναι στοχαστής, κι αν ο ποιητής δεν ήταν παρά μόνο ποιητής, χωρίς την παραμικρή ικανότητα αφαίρεσης ή συλλογισμού, δεν θα άφηνε πίσω του κανένα ποιητικό σημάδι. Ο ποιητής διαθέτει αφηρημένη σκέψη κι αν θέλετε και φιλοσοφία, και [...] η φιλοσοφία επενεργεί στην ίδια την ποιητική του πράξη».

Σε ό,τι αφορά τη διερεύνηση της σχέσης του Ελύτη με τη φιλοσοφία, είναι μάλλον μία ευθύνη που ο ίδιος περίμενε να αναλάβουν οι αναγνώστες του. Οι κρίσεις, άλλωστε, του τύπου «είναι φιλοσοφικός ποιητής ο Ελύτης» ή «στην ποίησή του θα βρεις τους Προσωκρατικούς και όχι μόνο», αποτελούν κοινό τόπο.

Ο δεσμός του ποιητή με τη φιλοσοφία υπήρξε θερμός -ιδιαίτερα δε στο όψιμο έργο του, βαθύς και πολύπλευρος. Ο Ελύτης αξιοποίησε την φιλοσοφία ποικιλοτρόπως στο έργο του, έκανε «διαλόγους» με φιλοσόφους, τον απασχόλησαν ζητήματα που μπορούν να χαρακτηριστούν φιλοσοφικά, αναζήτησε την αλήθεια, προσπάθησε να κατανοήσει τη φύση και μέσα από αυτήν τον κόσμο, εξέφρασε τη δική του κοσμοθεωρία, ανέπτυξε θεωρίες περί της ποίησης, ασχολήθηκε με τη λειτουργία και την ουσία του ποιήματος, στοχάστηκε μέσα από την ποίησή του και μίλησε φιλοσοφία.

Βασικές έννοιες του ποιητικού του γίγνεσθαι είναι η καθαρότητα και η διαφάνεια, που αποτελούν σκοπούς τόσο του ποιητή όσο και του ποιήματός του και συντελούν ώστε να διαφανεί μέσα από το λευκό το μαύρο (και όχι μόνο) ο μετεωρισμός, δηλαδή η τάση να αποκτήσουν τα στοιχεία του ποιήματος ένα ύψος, μία ροπή προς τα επάνω, το φως, το οποίο δεν πρέπει να θεωρηθεί ωστόσο αυστηρά ως το αντίθετο του σκότους αλλά και ως σύμβολο Δικαιοσύνης, η αθωότητα και, βέβαια, η ηλιακή μεταφυσική.

Μηχανισμοί που χρησιμοποίησε συστηματικά ο Ελύτης είναι η μεταμόρφωση, η αντιστροφή (του πάνω και του κάτω, του ουρανού και της θάλασσας, του μέσα και του έξω) και η κατάργηση των αντιθέτων. Τα δίπολα αίσθηση και νόηση, ύλη και πνεύμα, σώμα και ψυχή, αποτελούν χαρακτηριστικά μοτίβα του. Ο Ελύτης δεν επιθυμεί να εξηγήσει ή να τονίσει τις διαφορές τους, αλλά αντίθετα να τις ξεπεράσει. Ζητούμενό του είναι η υπέρβαση του δυισμού, η κατάρριψη των αντιθέσεων. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος έρχεται κοντά στον θεό, η στιγμή αποκτά διάρκεια, η ψυχή αγγίζεται, το σώμα εξαϋλώνεται, η αίσθηση εξαγνίζεται, η υλική πραγματικότητα καθαγιάζεται.

Τα ποιήματα του Ελύτη οδηγούν τον αναγνώστη του από πολλούς δρόμους στη φιλοσοφία. Ο ποιητής συνδέθηκε καταρχάς στενά με τους Προσωκρατικούς. Πιο ειδικά, η σχέση του με τον Ηράκλειτο αποδείχτηκε καταλυτική: Η πρωτοκαθεδρία της Φύσης και του Λόγου, η αναζήτηση του εαυτού και φυσικά η κατάργηση των αντιθέτων είναι στοιχεία που τους φέρνουν κοντά.

Ο Εφέσιος, ο οποίος συναντάται τακτικότερα από κάθε άλλον φιλόσοφο στο ποιητικό corpus του Ελύτη, μνημονεύεται ήδη στο Άξιον Εστί και επανέρχεται, άμεσα ή έμμεσα, περισσότερες από δέκα φορές στον δοκιμιακό λόγο του. Ο ποιητής που αγάπησε τόσο το φως, καταργεί τα αντίθετα μαζί με τον σκοτεινό φιλόσοφο, τον οποίο εν τέλει αγιοποιεί. Ο Ελύτης οδηγείται στον Ηράκλειτο μέσα από τη φύση, τις αισθήσεις, την τέχνη. Αναζητά τον εαυτό του κατά τον τρόπο του φιλοσόφου, παίζει με τον χρόνο, ακολουθεί εναλλάξ την άνω και την κάτω οδό και καταλήγει, διατρέχοντας τον δρόμο του Ηράκλειτου, πολλάκις στον ίδιο τόπο, στην Έφεσο. «Της Εφέσου» τιτλοφορείται ένα από τα τελευταία ποιήματά του.

Από το έργο όμως του Ελύτη παρελαύνουν και άλλοι Προσωκρατικοί: ο σοφός Θαλής, ο Ζήνων ο Ελεάτης, ο Εμπεδοκλής, τα ριζώματα του οποίου έχουν περίοπτη θέση στο ποιητικό του έργο, ο Παρμενίδης και ακόμα η φαινομενολογία του Δημόκριτου και του Αναξαγόρα, ο Μέλισσος και ο Αναξίμανδρος. Τέλος, η παρουσία των Πυθαγόρειων δεν είναι ανύπαρκτη στον Ελύτη αλλά ούτε και η σχέση τους είναι ιδιαίτερα στενή.

Μαζί με τους Προσωκρατικούς ο ποιητής, ο οποίος φαίνεται πως γοητεύτηκε από τις συνεχείς μεταβολές, την αποσπασματικότητα του λόγου, την αινιγματικότητα και την αμφισημία, κοσμολογεί: μας γνωρίζει τον κόσμο.

Όταν βρέθηκε μόνος στο Παρίσι, ο Ελύτης κατέφυγε στον Πλάτωνα. Ο ποιητής «έχει άλλωστε στο αίμα του τον Πλάτωνα», όπως δηλώνει ο ίδιος και αναζητά μαζί του την αλήθεια. Το όνομα του φιλοσόφου συναντάται μόνο δύο φορές στην ποίηση του Ελύτη, αυτό όμως δεν καθιστά την παρουσία του πενιχρή, αντίθετα, είναι ισχυρή και εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως. Τα ίδια τα δοκίμια του ποιητή είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά. Ο Ελύτης, που θυμίζει Πλάτωνα (και μπορεί να χαρακτηριστεί υπό όρους πλατωνικός), ανέτρεξε στον λόγο του συγκεκριμένου φιλοσόφου σε στιγμές μοναξιάς και βρήκε εκεί το (γλωσσικό καταρχάς) καταφύγιο που ζητούσε. Σύντομα ή εκτενέστερα χωρία του Πλάτωνα έχουν ενσωματωθεί στον δοκιμιακό αλλά και στον ποιητικό λόγο του Ελύτη.

Ο ποιητής αποδεικνύεται ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τον Φαίδωνα (τον οποίο αξιοποιεί με πολλούς τρόπους), είναι όμως γνώστης και αρκετών άλλων πλατωνικών διαλόγων, της Πολιτείας φερειπείν και του Κριτία. Ευλόγως σχετίζεται από τους μελετητές με τον Πλάτωνα μέσω της ανάμνησης, των ιδεών, των ειδώλων και του διπόλου ψυχής-σώματος, δευτερευόντως μέσω του μετεωρισμού, του έρωτα και του δαιμονίου. Λέξεις όπως η πολιτεία και το σπήλαιο και ονόματα όπως Ατλαντίδα και Πυριφλεγέθοντας που συναντάμε στον Ελύτη, παραπέμπουν στον Πλάτωνα και το αντίστροφο: ιδέες, εκφράσεις και εικόνες του Ελύτη μάς οδηγούν αρκετές φορές στους πλατωνικούς διαλόγους.

Η απουσία του Αριστοτέλη από το έργο του Ελύτη, ειδικά μάλιστα σε αντιδιαστολή με την τόσο έντονη παρουσία του Πλάτωνα, οφείλεται κυρίως στον ορθολογισμό του Αριστοτέλη και πολύ λιγότερο στη μορφή των γραπτών του. Θα υπέθετε κανείς, και μάλλον εύλογα, πως οι διάλογοι είναι πιο ελκυστικοί σε έναν ποιητή από τις επιστημονικές πραγματείες. Μιλώντας όμως για πραγματείες, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πόσο στενά συνδέθηκε ο Ελύτης με τον Πλωτίνο, ο λόγος του οποίου είναι πιο «ποιητικός» από εκείνον του Αριστοτέλη. Ο Πλωτίνος, το ύφος και η σκέψη του οποίου παραπέμπουν πολύ περισσότερο στον Πλάτωνα, μνημονεύεται τόσο στο ποιητικό, όσο και στο δοκιμιακό έργο του Ελύτη. Ο ποιητής μοιάζει να νιώθει ένας σύγχρονος Πλωτίνος.

Ο ποιητής νιώθει απόγονος και συνεχιστής του Ηράκλειτου, του Πλάτωνα και του Πλωτίνου ταυτόχρονα. Ξεκινά από τη φύση, σαν τους Προσωκρατικούς, τον ενδιαφέρει όμως μία φυσική που είναι μεταφυσική (η σύμφωνη με τον Ηράκλειτο τάση του είναι, άλλωστε, να καταργήσει τα αντίθετα). Η μεταφυσική του, στην οποία κυριαρχεί ο ήλιος, χτίζεται με τη βοήθεια του Πλάτωνα. Η επιθυμία του ωστόσο να ξεπεράσει τον δυισμό, τον οδηγεί «πέρα από τον Πλάτωνα», στον Πλωτίνο. Πρόθεσή του ωστόσο, δεν είναι να τους μελετήσει και να τους μάθει, αλλά να τους αισθανθεί. Κινούμενος προς αυτήν την κατεύθυνση, χρησιμοποιεί τον λόγο τους επιλεκτικά. Για τον Ελύτη, που επιχειρεί μια νεοελληνική ανάγνωση των Προσωκρατικών, οι αισθήσεις δεν είναι κακοί σύμβουλοι, η αισθησιοκρατία συνεπώς δεν είναι ασύμβατη με τον Πλάτωνα.

Η σχέση του Ελύτη με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία έχει πολύ γερά θεμέλια και διατρέχει το σύνολο του έργου του. Ερωτήματα του τύπου «με ποιον φιλόσοφο σχετίστηκε περισσότερο;» ή «είναι προσωκρατικός ή (νεο)πλατωνικός;» μόνο να παραπλανήσουν μπορούν: Ο Ελύτης αντλεί αδιακρίτως υλικό, κατά το δοκούν ή το ποιητικό ένστικτό του, από κάθε φιλόσοφο που τον ελκύει διαμορφώνοντας μία πολύπλευρη και σε βάθος σχέση με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και θεωρώντας τον ελληνικό λόγο - και ειδικότερα τον ελληνικό φιλοσοφικό λόγο, ως συνεχή και αδιαίρετο.

Η τριβή του με τον φιλοσοφικό λόγο αποτέλεσε πολύτιμο εφόδιο στην ανάπτυξη της ποιητικής του. Η σχέση του με τη φιλοσοφία είναι σύνθετη: Το ενδιαφέρον του δεν περιορίζεται σε έναν φιλόσοφο, έναν τρόπο σκέψης, έναν χρόνο ή έναν τόπο. Μπορεί να γίνει λόγος για στοιχεία αρκετών φιλοσοφικών παραδόσεων που ενσωματώθηκαν στο έργο του. Ο Ελύτης οδηγήθηκε σε αυτά πολύ περισσότερο μέσω της τέχνης του παρά μέσω της πρόθεσής του να φιλοσοφήσει. Η ποίησή του όμως αποτέλεσε γι' αυτόν έναν δρόμο για την αθανασία, ένα μέσο αναζήτησης της αλήθειας και συχνά κατέστη, τελικά, φιλοσοφική.

Βασιλική Δραγούνη

Από την 1η Πολυθεματική Εκδήλωση του ΙΔΕΟΠΝΟΟΝ  «Ψυχολογία-Φιλοσοφία-Λογοτεχνία, Δρόμοι παράλληλοι με συγκλίνουσες πορείες», Πνευματικό Κέντρο Πετρούπολης, Ιούλιος 2020

Περιοδικό Ίαμβος, Διπλό Τεύχος 49-50

Artwork: Splendor Solis (1582)