ΑΙΣΧΥΛΕΙΕΣ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ «ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΛΥΟΜΕΝΟ» ΤΟΥ SHELLEY

Ο Percy Bysshe Shelley (1792-1822) ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές του Ρομαντισμού, ο οποίος έτρεφε ιδιαίτερο θαυμασμό για το ελληνικό ιδεώδες. Η Ελλάδα για τον ίδιο δεν ήταν απλώς η χώρα που δημιούργησε έναν μεγάλο πολιτισμό, αλλά η ίδια η βάση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο Beaton γράφει σχετικά: «Φιλελεύθεροι ριζοσπάστες σαν τον Άγγλο ποιητή Percy Bysshe Shelley έτρεφαν θαυμασμό για την κλασική Αθήνα τόσο ως πρωτοπόρο της φιλελεύθερης πολιτείας, όσο και για τα αισθητικά και φιλοσοφικά επιτεύγματά της».

Στο λυρικό του δράμα με τον τίτλο Hellas, το οποίο έγραψε το φθινόπωρο του 1821, ο Shelley αναφέρει: «Η νομοθεσία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα οφείλουν οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι τον πολιτισμό τους».

Ο Shelley ήταν ο ποιητής των μεγαλόπρεπων κοσμολογικών οραμάτων και των συγκρούσεων μεταξύ των αιώνιων πνευμάτων του καλού και του κακού. Διακρινόταν για τον ενθουσιασμό και το επαναστατικό του πνεύμα και έκανε λόγο για μια ιδεαλιστική ελευθερία, κυρίως στην πολιτική και στην αγάπη, που επηρέαζε τους νέους της εποχής του.

Ο Shelley μελετούσε ασταμάτητα τους αρχαίους Έλληνες ποιητές, τόσο ώστε οι φράσεις, οι εικόνες και τα πρόσωπα των αρχαίων ελληνικών ποιημάτων έγιναν μέρος της δικής του σκέψης. Αγαπούσε ιδιαίτερα τον Όμηρο, τον οποίο διάβαζε ολόκληρο κάθε χρόνο, ενώ το 1818 μετέφρασε έμμετρα στα αγγλικά επτά ομηρικούς ύμνους. Μέσα από την υπέρβαση της καθημερινότητας, αναζητά την πνευματική εξύψωση σε έναν κόσμο αγνότητας και ειλικρίνειας όμοιο με αυτόν της αρχαίας Ελλάδας.

Από τους τραγικούς θαύμαζε ιδιαίτερα τον Αισχύλο, την επιβλητικότητα και την ευγλωττία του και τους περίπλοκους ρυθμούς των χορικών του. Θαύμαζε τα βαθιά και σύνθετα πνευματικά μηνύματα των ποιημάτων του, τη μεγαλειώδη φαντασία και τους υπεράνθρωπους ήρωες του. Το έργο του Hellas είναι ουσιαστικά μια «μίμηση των Περσών του Αισχύλου», όπως ο ίδιος γράφει σε επιστολή του.

Εκτός από την αρχαία ελληνική γραμματεία ο Shelley θαύμαζε επίσης την θρησκευτική ελευθερία που χαρακτήριζε το ελληνικό πνεύμα. Ένας από τους λόγους της προτίμησής του στον Αισχύλο ήταν επειδή ο πρωταγωνιστής μιας από τις σημαντικότερες τραγωδίες του, ο Προμηθέας του Προμηθέα Δεσμώτη, ήταν ένας ήρωας που αψηφά τον τύραννο-θεό.

Ο Shelley έτρεφε επίσης απεριόριστο θαυμασμό για την πολιτική ελευθερία, την μεγαλύτερη αξία της αθηναϊκής δημοκρατίας και πίστευε ότι με τον ίδιο τρόπο που οι ελληνικές πόλεις-κράτη αντιστάθηκαν στους Πέρσες, έτσι θα μπορούσαν να συντριβούν και οι τυραννίες στον σύγχρονο κόσμο, ακολουθώντας δηλαδή το παράδειγμα των αρχαίων Ελλήνων.

Ο ήρωας του Αισχύλου λοιπόν γίνεται τόσο για τον Shelley όσο και για τους Ρομαντικούς γενικά, το σύμβολο του εξεγερμένου ανθρώπου που τολμά να αντισταθεί όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στον ίδιο τον Θεό. Το έργο του Shelley στο οποίο δεσπόζει η μορφή του Προμηθέα είναι το Prometheus Unbound (Προμηθέας Λυόμενος), τετράπρακτο λυρικό δράμα που δημοσιεύθηκε το 1820.

Το έργο του Shelley αποτελεί μια σύγχρονη απόπειρα να γραφτεί το χαμένο σήμερα δράμα του Αισχύλου Προμηθεύς Λυόμενος, που ανήκε στην ίδια τριλογία με τον Δεσμώτη. Επικεντρώνεται στην απελευθέρωση του Προμηθέα, η οποία έρχεται μετά την αποδυνάμωση και πτώση του Δία, χωρίς να έχει υπάρξει προηγούμενη συμφιλίωση μεταξύ τους. Ο Δίας δηλαδή, εγκαταλείπεται από αυτούς που τον στηρίζουν και χάνει την δύναμη του, επιτρέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στον Προμηθέα να λυθεί. Το έργο του Shelley είναι ένα κλειστό δράμα που σημαίνει ότι δεν επιθυμεί να ανεβεί στην σκηνή. Στο δράμα αποτυπώνεται η πλήρης απαλλαγή από την καταπίεση και η πολιτική απελευθέρωση του ατόμου από τον δεσποτισμό.

Ο Shelley, επηρεασμένος από το αρχαίο κλασικό ιδεώδες, οραματίζεται μια κοινωνία που στηρίζεται στην αγάπη και όχι στην εκδίκηση, όπως συμβαίνει στο ομώνυμο έργο του Αισχύλου. Η διαμάχη μεταξύ Προμηθέα και Δία παρουσιάζεται με διαφορετικούς όρους στον Shelley. Το μίσος που ένιωθε ο Προμηθέας του Αισχύλου έχει δώσει τη θέση του στη συγχώρεση, την οποία επιτάσσει ο τρόπος σκέψης του εξελιγμένου ανθρώπου.

Η ηθική και πολιτιστική επανάσταση που διεκδίκησαν οι Ρομαντικοί, εκφράζεται με σαφήνεια στο ποίημα του Shelley, ο οποίος κάνει λόγο για μια πιο ορθολογιστική δικαιοσύνη, χωρίς εκδικητικότητα. Υποστηρίζει πως για να επιτευχθεί η ελευθερία και η εξέλιξη του ατόμου, θα πρέπει να προηγηθεί η πνευματική επανάσταση.

Ένα σημείο στο οποίο συγκλίνουν τα δυο έργα είναι αυτό του ήρωα-επαναστάτη, ο οποίος εμφανίζεται πιο ορμητικός και ακριβοδίκαιος στον Αισχύλο και περισσότερο ουμανιστής και συγχωρητικός στον Shelley, πάντοτε όμως επαναστάτης και μεταρρυθμιστής.

Όσον αφορά στις διακειμενικές σχέσεις του Shelley με τον Αισχύλο, το θέμα της βασανιστικής τιμωρίας του ήρωα, ο Αισχύλος το τοποθετεί στο ακροτελεύτιο τμήμα του έργου του, ενώ ο Shelley στην πρώτη σκηνή της Πρώτης Πράξης. Το έργο του Shelley έχει άλλη τροπή και κάνει λόγο για άλλα θέματα, σχετικά με την εποχή που έζησε ο συγγραφέας, όπως ο ανθρωπισμός, η ορθολογιστική δικαιοσύνη αλλά και η επαναστατικότητα προς κάθε μορφή εξουσίας, πέρα από τον σωματικό πόνο και την τιμωρία του ήρωα, τα οποία απασχόλησαν τον Αισχύλο.

Ο Shelley αναδιαμορφώνει τον αρχικό μύθο όχι μόνο για να δώσει μια σύγχρονη πνοή στον ήρωά του αλλά και για να μπορέσει να κατανοήσει καλύτερα τον χαρακτήρα του, τον οποίο θεωρεί «the type of highest perfection of moral and intellectual nature». Στόχος του ποιητή είναι η εκθρόνιση του Δία και η επερχόμενη αρμονία, η οποία ξεκινά με τον έρωτα του Προμηθέα και της Ασίας, ενός προσώπου που δεν υπάρχει στον αρχαίο μύθο.

Ο Shelley ενδιαφέρεται για την αντίσταση στην πνευματική και πολιτική ηγεμονία, αποφεύγοντας την εκδίκηση και εστιάζοντας στην επιλογή που έχει το άτομο να χρησιμοποιήσει την ελεύθερη βούλησή του με τον σωστό ή και τον λάθος τρόπο. Θέτοντας την έννοια της αγάπης ως κεντρικό άξονα, πιστεύει πως ο άνθρωπος οφείλει να ξεπεράσει τον εαυτό του και να εκμεταλλευτεί όσες ευκαιρίες παρουσιαστούν, ώστε να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του.

Εν κατακλείδι, στον Προμηθέα του ο Shelley δεν επιζητά την αντιπαράθεση με τον αρχαίο μύθο και την γενικότερη αντιπαραβολή με το κλασικό έργο. Τα κλασικά έργα είναι πάντοτε εκεί, συνεχίζοντας να μιλούν επί αιώνες για όσα έχουν να πουν. Η κάθε νέα ανάγνωση όμως είναι και μια νέα ανακάλυψη. Έτσι ο Προμηθέας του Shelley μιλά για τις αξίες του Ρομαντισμού και του Διαφωτισμού, του πνευματικού κινήματος που αναζητούσε συνεχώς νέες ερμηνείες των κλασικών λογοτεχνικών έργων, γεγονός που συνέβαλε με τη σειρά του στην αναβίωση του αρχαίου δράματος, ειδωμένο μέσα από το πρίσμα της εκάστοτε εποχής.

Βασιλική Δραγούνη

9ο Συμπόσιο για την Αρχαία Ελλάδα:

«Αρχαία Ελλάδα το Φως του Πολιτισμού»

Πνευματικό Κέντρο Πετρούπολης, Νοέμβριος 2018