2017 ΕΤΟΣ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ο Έλληνας μυθιστοριογράφος και ποιητής Νίκος Καζαντζάκης (1883 - 1957) έγραψε μια σύγχρονη επική δημιουργία 33.333 στίχων, η οποία ουσιαστικά αποτελεί τη συνέχεια της «Οδύσσειας» του Ομήρου. Η «Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη αφηγείται τις περιπέτειες και τα ταξίδια του Οδυσσέα αφ' ότου επέστρεψε στην Ιθάκη και μετά έφυγε ξανά, μέχρι τον θάνατό του στον Νότιο Παγωμένο Ωκεανό. Σύμφωνα με τον Καζαντζάκη, ο Οδυσσέας δεν βρίσκει τελικά αυτό που επιδιώκει, αλλά δεν έχει σημασία. Ενδυναμώνεται μέσω της ίδιας της αναζήτησης, στην οποία βρίσκεται και το νόημα της ζωής του. Στο τέλος ο Οδυσσέας αναφωνεί «Ψυχή μου, τα ταξίδια σου υπήρξαν η πατρίδα σου».

Κανείς ίσως δεν προβληματίστηκε βαθύτερα για τις επιθυμίες, την ελπίδα και το νόημα της ζωής από τον Καζαντζάκη. Στα πρώτα του χρόνια εντυπωσιάστηκε ιδιαιτέρως από το διονυσιακό όραμα του Nietzsche για την εξέλιξη του ανθρώπου σε Υπεράνθρωπο όταν υπερβεί τα δεσµά που τον κρατούν υπόδουλο διαφόρων φιλοσοφικών θέσεων και θρησκευτικών δογµάτων και αποκτήσει ελεύθερη συνείδηση, καθώς και με την θεωρία του βιταλισμού του Bergson, την ιδέα δηλαδή πως μια ολοένα εξελισσόμενη ζωτική ενέργεια αποτελεί την κινητήρια δύναμη του σύμπαντος.

Από τον Nietzsche έμαθε ότι με καθαρή δύναμη θέλησης οι άνθρωποι μπορούν να είναι ελεύθεροι, εφόσον προχωρούν χωρίς φόβο ή ελπίδα ανταμοιβής. Ο Υπεράνθρωπος είναι το µέλλον που επιφυλάσσεται στον άνθρωπο όταν στηριχθεί αποκλειστικά στις δικές του σωµατικές και ψυχικές δυνάµεις, απαλλαγμένος από κάθε φόβο ή ελπίδα, όταν δηλαδή γίνει ελεύθερος...  Από τον Bergson διδάχθηκε στο Παρίσι ότι μια ζωτική εξελικτική δύναμη διαμορφώνει την ύλη, δημιουργώντας πιθανώς υψηλότερες μορφές ζωής.

Συνδυάζοντας τις ιδέες αυτές, ο Καζαντζάκης διατύπωσε την άποψη ότι βρίσκουμε το νόημα της ζωής παλεύοντας ενάντια στην καθολική εντροπία, μια ιδέα που συσχέτισε με τον Θεό. Για τον Καζαντζάκη η λέξη «θεός» αναφερόταν στην «αντι-εντροπική ζωτική δύναμη που οργανώνει την στοιχειακή ύλη σε συστήματα που μπορούν να φανερώσουν όλο και πιο λεπτές και εξελιγμένες οντολογικές και συνειδησιακές μορφές». Το νόημα της ζωής μας είναι να βρούμε τη θέση μας στην αλυσίδα που μας συνδέει με αυτές τις αδιόρατες μορφές ζωής.

«Όλοι προχωράμε μαζί, κινούμενοι από μια μυστηριώδη και αόρατη ώθηση. Πού πάμε; Κανείς μας δε γνωρίζει. Μην ρωτάτε τίποτα, συνεχίστε μόνο να προχωράτε! Ίσως να μην πηγαίνουμε πουθενά, ίσως να μην υπάρχει κανείς για να ανταμείψει στο τέλος τις προσπάθειές μας. Τόσο το καλύτερο! Γιατί έτσι θα μπορέσουμε να υπερνικήσουμε τον τελευταίο, τον μεγαλύτερο από όλους τους πειρασμούς -αυτόν της Ελπίδας».

Το επιχείρημα του Καζαντζάκη είναι ότι το νόημα της ζωής βρίσκεται στην αναζήτηση καθώς και στον ειλικρινή και γενναίο αγώνα και όχι σε οποιαδήποτε προσδοκία άφιξης ή αγκυροβόλησης στο σπίτι. Όπως ο Οδυσσέας, το μοναδικό σπίτι που βρήκε ο Καζαντζάκης ήταν μέσα στην ίδια την έρευνα.

Στον πρόλογο της αυτοβιογραφίας του «Αναφορά στον Γκρέκο», ο Καζαντζάκης ισχυρίζεται ότι θα πρέπει να υπερβούμε τόσο την ελπίδα όσο και την απελπισία. Τόσο η προσδοκία του παραδείσου όσο και ο φόβος της κόλασης μας εμποδίζουν να επικεντρωθούμε σε αυτό που είναι μπροστά μας, στην πραγματική πατρίδα της καρδιάς μας, στην αναζήτηση του πραγματικού νοήματος. Θα πρέπει να είμαστε πολεμιστές που αγωνίζονται γενναία για να δημιουργήσουν νόημα, χωρίς να περιμένουν κάτι σε αντάλλαγμα. Θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την άβυσσο με γενναιότητα και να τρέχουμε προς αυτήν χωρίς φόβο. Θα πρέπει, εν κατακλείδι, να βρούμε τη χαρά, αναλαμβάνοντας την πλήρη ευθύνη για τη ζωή μας -άφοβοι εν όψει της τραγωδίας. Η ζωή είναι ουσιαστικά ένας αγώνας και αν πρόκειται στο τέλος να κριθούμε, θα πρέπει να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων, όπως έκανε και ο ίδιος ο Καζαντζάκης:

«Η μάχη φτάνει στο τέλος της  και ήρθε η ώρα να κάνω τον απολογισμό μου. Το πού και το πώς αγωνίστηκα. Έπεσα τραυματισμένος, έχασα το κουράγιο μου, όμως δεν εγκατέλειψα. Αν και τα δόντια μου χτυπούσαν απ' το φόβο, έδεσα το μέτωπό μου σφιχτά με ένα κόκκινο μαντήλι για να κρύψω το αίμα και έτρεξα στην επίθεση».

Σίγουρα η στάση του αποτελεί μια θαρραλέα και αξιοπρεπή απάντηση στη δοκιμασία της ανθρώπινης ζωής καθώς και στις υπαρξιακές αγωνίες που τη διαπερνούν -μείζον θέμα της παγκόσμιας λογοτεχνίας- καθώς επίσης και μια οδυνηρή υπενθύμιση της αναπόφευκτης παρακμής των μυαλών και των σωμάτων μας. Η ουσία της ζωής βρίσκεται στις πράξεις μας, στους αγώνες μας, στις μάχες μας, στις περιπλανήσεις μας και στη διαδρομή μας. Δεν απευθύνεται σε τίποτα άλλο από ό,τι γνωρίζουμε και βιώνουμε και εκεί είναι που τελικά βρίσκει νόημα και ικανοποίηση.

Ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης του Ηρακλείου μπορεί κανείς να επισκεφθεί τον τάφο του Καζαντζάκη, που βρίσκεται εκεί καθώς η Ορθόδοξη Εκκλησία αρνήθηκε την ταφή του σε χριστιανικό νεκροταφείο. Στο τραχύ, ραγισμένο, ακατέργαστο κρητικό μάρμαρο δεν υπάρχει χαραγμένο κανένα όνομα που να υποδηλώνει ποιος βρίσκεται θαμμένος εκεί, καμία ημερομηνία γέννησης ή θανάτου, μόνο μία επιτύμβια στήλη με μια σκαλισμένη επιγραφή:

«Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος».

Βασιλική Δραγούνη

7ο Ετήσιο Συνέδριο για την Ποίηση και την Πεζογραφία

Πνευματικό Κέντρο Πετρούπολης, Νοέμβριος 2017